Praprzodek miał 80 tysięcy lat, a może nawet więcej – odkrycie z udziałem wrocławskich badaczy

Znalezisko zęba neandertalczyka z Jaskini Stajnia sprzed 80 tysięcy lat ujawniło genetyczne i kulturowe powiązania między obszarem Polski a północnym Kaukazem. Tak wynika ze spektakularnego odkrycia badaczy z Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytutu Maxa Plancka, Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytetu w Bolonii.

Odkrycie naukowców pokazuje, że po pierwsze neandertalczycy zamieszkujący ponad 80 tysięcy lat temu południowe obszary Polski musieli sporo podróżować, przemierzając duże przestrzenie. Po drugie ich związki, relacje z neandertalczykami zamieszkującymi w tym samym czasie Europę Zachodnią musiały być słabsze niż z osobnikami zamieszkującymi Kaukaz.

Nasz międzynarodowy zespół dokonał wspaniałego odkrycia – udało się pomyślnie wydobyć mitochondrialne DNA z zęba dorosłego neandertalskiego osobnika, znalezionego w 2007 roku w Jaskini Stajnia; analiza wskazała na jego największe podobieństwo do mitochondrialnego DNA neandertalczyka zamieszkującego Kaukaz! Jego z kolei szczątki kostne odkryto w Jaskini Mezmaiskaya. Byliśmy zaskoczeni takim rezultatem badań, gdyż spodziewaliśmy się, podobieństw tego materiału genetycznego do neandertalczyków zamieszkujących Europę Zachodnią lub Europę Środkową – opowiada dr Wioletta Nowaczewska z Katedry Biologii Człowieka Uniwersytetu Wrocławskiego, która wraz z prof. Stefano Benazzi z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka analizowała cechy morfologiczne wspomnianego zęba.

Ząb ten został odkryty w Jaskini Stajnia (na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej / zdjęcie na czołówce) w warstwie zawierającej kamienne narzędzia charakterystyczne dla kultury mikockiej wiązanej przez badaczy z egzystencją neandertalczyków. Wyniki szczegółowej analizy danych archeologicznych wskazały, że neandertalczycy z obszarów Polski… dużo podróżowali.

Po pomyślnym wydobyciu mitochondrialnego DNA z neandertalskiego zęba przez Mateję Hajdiniak – genetyka z Instytutu Maxa Plancka w Lipsku i przeprowadzeniu analizy porównawczej z mitochondrialnym DNA pochodzącym od innych neandertalczyków uzyskano ciekawy wynik – relacjonuje dr Wioletta Nowaczewska. Co może zaskakiwać – okazało się, że mitochondrialny genom neandertalczyka z jaskini Stajnia jest bliższy określonemu dla populacji z Kaukazu niż mitochondrialnemu genomowi neandertalczyków pochodzących z tego samego okresu z Europy Zachodniej.

To nie wszystkie podobieństwa: Znalezione na tym stanowisku narzędzia kamienne są analogiczne do znajdowanych na obszarach południowych, co wskazuje, że neandertalczycy żyjący w środowisku stepu mamuciego/tajgi wędrowali dalej niż wcześniej zakładano. Przypuszczalnie: w kierunku Kaukazu dolinami rzek Prutu i Dniestru.

Dlaczego neandertalczycy wędrowali tak daleko? Naukowcy mają swoją teorię. Około 100 tysięcy lat temu klimat gwałtownie się pogorszył i środowisko środkowo-wschodniej Europy zmieniło się z leśnego na bardziej otwarte, zwane stepem mamucim – opowiada Wioletta Nowaczewska. Środowisko to sprzyjało rozprzestrzenianiu się mamuta, nosorożca włochatego i innych zimnolubnych gatunków. W tych warunkach ekologicznych neandertalczycy sporo się przemieszczali. Na tereny znajdujące się powyżej 48° szerokości geograficznej, czyli w miejsca, gdzie dziś leży Polska powracali jedynie podczas ociepleń klimatu. I czasem porzucali tutaj swoje narzędzia, które też możemy porównać z przedmiotami znalezionymi w innych odległych lokalizacjach.

Badania prowadziły: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Niemczech, Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN oraz Uniwersytet w Bolonii. Informację o intrygującym odkryciu opublikowano w czasopiśmie Scientific Reports.

Byliśmy bardzo zaskoczeni, gdy analiza genetyczna ujawniła, że ząb ma co najmniej 80 tysięcy lat. Szczątki kopalne z tego okresu bardzo trudno znaleźć i przeważnie, DNA nie jest dobrze w nich zachowane – mówią dziś dr Wioletta Nowaczewska i prof. Adam Nadachowski. Z początku sądziliśmy, że ząb jest młodszy, ponieważ znaleziono go w warstwie, pochodzącej z młodszych wiekowo osadów. Zdawaliśmy sobie jednak sprawę, że stratygrafia jaskini Stajnia jest skomplikowana, nastąpiło częściowe wymieszanie artefaktów i kości między warstwami. Uzyskany przez nas wynik był miłą „niespodzianką”. Pod względem cech paleoantropologicznych, morfologia zęba jest typowo neandertalska, co potwierdziła analiza genetyczna. Starcie korony wskazuje, że należał on do osobnika dorosłego – dodaje prof. Stefano Benazzi z Uniwersytetu w Bolonii – współautor pracy.

Przebadany ząb zawiera najstarszy genom mitochondrialny neandertalczyka znalezionego w środkowo-wschodniej Europie. Wiek molekularny około 80 000 lat plasuje ząb z jaskini Stajnia w ważnym okresie dla dziejów neandertalczyków, kiedy środowisko ulegało skrajnym zmianom sezonowym i niektóre grupy ludzi rozprzestrzeniły się w kierunku wschodnim do Azji Środkowej.

Polska, leżąca na skrzyżowaniu szlaków między Niziną Zachodnioeuropejską i Uralem, jest obszarem kluczowym dla zrozumienia tych migracji i uzyskania odpowiedzi na pytanie o zdolność przystosowawczą i biologię neandertalczyka w środowisku peryglacjalnym – objaśnia dr Andrea Picin, pierwszy autor publikacji, z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku. Ząb trzonowy o numerze katalogowym S5000 z jaskini Stajnia jest wyjątkowym, unikalnym znaleziskiem, które rzuca światło na problem szerokiego rozprzestrzenienia artefaktów z tamtego czasu.

Ząb odkryto w roku 2007 podczas badań terenowych pod kierunkiem dr. Mikołaja Urbanowskiego, współautora pracy. Został on znaleziony wśród kości zwierzęcych i kamiennych narzędzi. Prace terenowe w stanowisku współprowadził dr Paweł Socha z Zakładu Paleozoologii, Uniwersytetu Wrocławskiego. Szczątki zwierząt z tego stanowiska opracowywali także dr hab. Krzysztof Stefaniak, dr hab. Adrian Marciszak z Zakładu Paleozoologii, a także prof. Adam Nadachowski z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, współautorzy tej pracy. W opracowaniu znalezisk archeologicznych uczestniczył także współautor publikacji dr hab. Andrzej Wiśniewski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Jaskinia była przypuszczalnie zbyt mała (wąska) aby dłuższe zamieszkiwanie w niej było możliwe. Najprawdopodobniej pobyty neandertalczyków w tym stanowisku były krótkotrwałe. Mogło mieć ono charakter logistyczny i było zasiedlane podczas wypraw grup neandertalczyków na Wyżynę Krakowsko-Częstochowską.